Bir Zamanlar Samsun: Tütünle Büyüyen Bi' Kentin Hikâyesi

Samsun, 19. ve 20. yüzyıllarda Türkiye’nin en önemli tütün üretim ve işleme merkezlerinden biri olarak öne çıktı. 19. yüzyılın ortalarında Osmanlı İmparatorluğu’nun uluslararası ticarete açılmasıyla, Samsun’da tütün tarımı hızla yaygınlaştı. Özellikle Samsun ve Bafra tütünleri, yüksek kaliteleri nedeniyle uluslararası pazarda büyük ilgi gördü. Tütün üretimi, kentin ekonomisini büyük ölçüde şekillendirirken, tarımdan sanayiye uzanan bir dönüşüm sürecini de beraberinde getirdi.

Osmanlı döneminde yabancı sermayenin kontrol ettiği Reji Şirketi ile tütün ticareti düzenlenirken, Cumhuriyet’in ilanından sonra devlet, tütün sektörünü tekeline aldı. Tekel’in Samsun’daki fabrikaları ve tütün işleme tesisleri, binlerce işçiye istihdam sağladı ve kentin büyümesini hızlandırdı. 1936 yılı itibarıyla Samsun’daki tütün işleme tesislerinde çalışan işçi sayısı 7.500’e ulaşmıştı. 1963 yılına gelindiğinde ise sadece Tekel’e ait fabrikalarda çalışan işçi sayısı 10.000’i aşmıştı. Bu işçilerin önemli bir kısmını kadınlar oluşturuyordu. 1970’li yıllarda Samsun, Türkiye’de kadın iş gücünün en yüksek olduğu şehirlerden biri haline geldi.

Tütün, Göç ve Kadın İşgücü

Tütün sanayisinin gelişmesiyle birlikte Samsun, çevre illerden ve kırsal bölgelerden yoğun göç aldı. Özellikle Bafra, Alaçam ve çevre köylerden gelen binlerce kişi, Samsun’un merkezinde tütün fabrikalarında ve işleme tesislerinde çalışmaya başladı. Bu göç dalgası, kentin nüfus yapısını değiştirirken, yeni mahallelerin oluşmasına ve şehirleşmenin hızlanmasına yol açtı.

Tütün sektöründe çalışmak üzere göç edenlerin büyük bir bölümü kadınlardan oluşuyordu. Samsun’daki Tekel fabrikalarında çalışan işçilerin yüzde 70’i kadındı. Bu durum, Türkiye’nin birçok yerinde kadın iş gücünün düşük olduğu bir dönemde, Samsun’u sıra dışı bir örnek haline getirdi. Kadın işçilerin yoğun çalıştığı tütün sektörü, Samsun’un sosyal yapısını ve toplumsal rollerini de değiştirdi. Kadınların ekonomik bağımsızlık kazanmaları, kentin sosyal yaşamına da yansıdı. Pek çok kadın, tütün fabrikalarındaki maaşlarıyla aile geçindiren temel bireyler haline geldi. Samsun’daki erkekler arasında, "Eşim Tekel'de çalışıyor, Mercedes’im var" söylemi yaygın bir şaka haline gelmişti.

Tütün Ticaretinin Zirve Noktası

Tütün, Samsun’un ekonomisinde tarımdan sanayiye uzanan en büyük gelir kaynağıydı. 1920’lerden 1980’lere kadar Samsun limanından yapılan ihracatın büyük bir bölümü tütünden oluşuyordu. 1970’li yıllara gelindiğinde Samsun, Türkiye’nin tütün üretiminde İzmir ve Adana ile birlikte en önemli merkezlerden biri haline geldi. Samsun ve Bafra tütünleri, dünya çapında bir marka değerine sahipti ve Türkiye’nin ihracat gelirlerinde önemli bir yer tutuyordu.

Ancak 1980’lerden itibaren Türkiye’de uygulanan özelleştirme politikaları, tütün sektörünü derinden etkiledi. 1986’da IMF ve Dünya Bankası’nın yönlendirdiği yapısal reformlarla birlikte Tekel’in üretim kapasitesi azaltılmaya başlandı. 1990’lara gelindiğinde ise özel sektörün tütün ticaretindeki rolü arttı ve devletin müdahalesi azaldı. Bu süreç, Samsun’daki tütün üretiminin gerilemesine ve binlerce işçinin işsiz kalmasına neden oldu.​

Samsun’da Tütünün Çöküşü ve Sonrası

2008 yılında Tekel’in özelleştirilmesiyle birlikte Samsun’daki tütün fabrikalarının büyük bölümü kapatıldı. Binlerce işçi işsiz kalırken, Samsun’un ekonomisi de köklü bir dönüşüm geçirdi. Tütün sanayisinin çöküşü, kentin sanayisizleşmesine ve göç vermesine neden oldu. Bir zamanlar tütün üretimiyle ayakta duran Samsun’un birçok mahallesi, ekonomik daralmayla birlikte eski canlılığını kaybetti.

Günümüzde Samsun’da tütün üretimi ve işleme faaliyetleri neredeyse tamamen sona ermiş durumda. Ancak, tütünün Samsun’un tarihindeki önemi hala unutulmuş değil. Şehirdeki eski Tekel fabrikaları ve depolar, geçmişte tütün sektörünün kente nasıl yön verdiğini hatırlatan anıtlara dönüşmüş durumda. Samsun’un tütün geçmişi, sadece ekonomik değil, aynı zamanda toplumsal ve kültürel bir miras olarak kentin belleğinde yerini koruyor.